Notes: Introduction & Part A

1. "Et afin qu'il n'y ait cause de douter sur l'intelligence desdits arrests, nous voulons et ordonnons qu'ils soient faits et escrits si clairement, qu'il n'y ait ne puisse avoir aucune ambiguïté ou incertitude, ne lieu à demander interpretation.
      "Et pour ce que de telles choses sont souvent advenues sur l'intelligence des mots latins contenus esdits arrests, nous voulons d'ores en avant que tous arrests, ensemble toutes autres procedures, soient de nos cours souveraines et autres subalternes et inférieures, soient de registres, enquestes, contrats, commissions, sentences, testaments, et autres quelconques actes et exploicts de iustice, ou qui en dependent, soient prononcez, enregistrez et delivrez aux parties en langaige maternel françois et non autrement." Cited in
Brunot 1897: 666, n.1.

2. The title bears the date 1539, although the colophon on the last page is dated 1540. We use the generally accepted date of 1539 for this edition.

3. In his Avant-Propos to Alfred Bauer's translation of Fr. Diez's Altromanische Glossaren (Anciens glossaires romans corrigés et expliqués par Frédéric Diez, Bibliothèque de l'École des Hautes Études, 5e fasc. 1870), M. Paris states (p.xi): "Je terminerai cet Avant-Propos par l'annonce d'une entreprise qui répondra à un voeu exprimé par M. Diez. J'ai obtenu du Ministre de l'Instruction publique l'autorisation de publier dans la collection des Documents inédits, un Corpus des anciens glossaires français manuscrits." Cited in Roques 1936a: 249.

4. See Merrilees 1986-1994, and Merrilees/Edwards 1989 and 1995.

5. Hunt (1991: I, 4) refers to this work as Glottai.

6. Holtz 1981 is the definitive study of the Ars Donati and its influence on Western pedagogy which endured for a millennium.

7. Cledonius held a chair of grammar at Constantinople, Pompeius taught in Africa (Holtz 1981: 233), and Cassiodorus was a statesman from 507 until c.540, when he retired and founded a monastery named Vivarium, to perpetuate Roman culture.

8. De grammatica I.5.4: "Divisiones autem grammaticae artis a quibusdam triginta dinumerantus, id est, partes orationis octo: vox articulata, littera, syllaba, pedes, accentus, positurae, notae, orthographia, analogia. etymologia, glossae, differentiae, barbarismi, soloecismi, vitia, metaplasmi, schemata, tropi, prosa, metra, fabulae, historiae."

9. Translated in Brehaut 1912: 97.

10. Emphasis is ours.

11. "Origo quorundam nominum, id est unde veniant, non paene omnibus patet. Proinde quaedam noscendi gratia huic operi interiecimus." Lindsay 1911: I.

12. Some authors, e.g. Hessels (1910: 127), hold that the author lived in Spain.

13. "... opus quidem a multis aliis iam pridem elaboratum, a me quoque nuper spatium circiter decem annorum prout potui adauctum et accumulatum ..." Cited in Daly/Daly 1964: 230 and Hunt 1991: I, 371 n.4.

14. "Iam vero de huius artis nomine non pretermittendum videtur, que quidem, etsi olim, quia ad verbum et simpliciter unius alicuius dictionis retinebat interpretationem, glossarium vocaretur, iam vero, diffinitionibus et secundum regulas notationibus, sententiis quoque et multis id genus superadditis, altius atque aptius elementarium doctrine erudimentum nominari poterit." Cited in Daly/Daly 1964: 230, and translated in id. 1964: 234.

15. Weijers (1989: 141, n.7) prefers the translation, Introduction into the Basic Elements of Learning.

16. Also see R.W. Hunt 1958: 271.

17. "Difficiles studeo partes quas biblia gestat". Cited in Daly/Daly 1975: 3.

18. This figure refers to the number of alphabetically-ordered lemmata; it does not include the large quantity of sub-lemmata (derivatives) contained in the articles.

19. "Immensas omnipotenti deo. patri et filio et spiritui sancto graciarum referimus acciones. qui nostrum catholicon ex multis et diversis doctorum texturis elaboratum atque contextum licet per multorum annorum curricula. In MCCLXXXVI anno domini noni marcii ad finem usque produxit." Mainz 1460. Emphasis is ours.

20. "Cum in codice ethimologiarum Isidori libris Papie Hugucionis et Catholicon de vocabulorum expositione solum tractantibus quos vidi sepius et perlegi, In primo plurima, In secundo non tanta, In tercio pauca, et in quarto paucissima vocabula repererim et reperiantur deficere queque in uno ex ipsis sunt posita in alio sunt obmissa, Cogitavi ego Iohannes in unum corpus redigere..." Incipit ms. Paris, BN lat. 7678.

21. This word is rendered as 'romiatge'in the printed version of the Comprehensorium (Paris, BN Rés. X.898).

22. The edition of the Comprehensorium conserved at the Bibliothèque nationale, Paris, under the shelf number R&ecute;s. X.155, is catalogued 'Comprehensorium. Johannes Grammaticus Hispanus'.

23. Volume I: Texts; Volume II: Glosses; Volume III: Indexes.

24. The Dictionarius was published by H. Géraud, "Dictionaire de Jean de Garlande" in Paris sous Philippe le Bel, Collection de documents inédits sur l'histoire de France, Paris, 1837, Appendice II, pp.580-612; T. Wright, A Volume of Vocabularies illustrating the Condition and Manners of our Forefathers, Vol. 1 of A Library of National Antiquities, Liverpool 1857, pp.120-138; August Scheler, "Trois traités de lexicographie latine du XIIe et du XIIIe siècle. I. Johannes de Garlandia, Dictionarius", Jahrbuch für romanische und englische Literatur VI, 1865, 43-59, 142-162, 287-321, 370-379. Tony Hunt printed the vernacular glosses in mss. Oxford, Bodleian Library, Rawlinson C 496 and G 99 in "Vernacular Glosses in Medieval Manuscripts", Cultura Neolatina 39, 1979, 9-20. He printed the text of ms. Dublin, Trinity College 270, ff.14ra-24rb, in Teaching and Learning Latin in 13th-Century England, 1991, Vol. I, 196f., and the vernacular glosses from that manuscript in Volume II.

25. A few examples of French glosses from the Commentarius were printed by Barthélemy Hauréau in Notices et Extraits 27/2, 1879, 59-60.

26. This glossary was published by Baron de Reiffenberg as "Court glossaire roman du XIIIe ou du commencement du XIVe siècle, tiré du Ms. de la Bibl. royale [de Bruxelles] no. 9543", in Gautier de Tournay, Gilles de Chin, le Baron de Reiffenberg, éd., Bruxelles, 1847.

27. Gustav Gröber, "Altfranzösische Glossen", Strasburger Festschrift zur XLVI. Versammlung deutscher Philologen und Schulm„nner, Strasburg 1901, 39-48.

28. Extracts from this glossary were published by Paul Meyer in: "De vestibus mulierum", Jahrbuch für romanische und englische Literatur, VII, 1866, 37-38; "Notices et extraits de manuscrits conservés au Musée Huntérien à Glasgow", Archives des missions scientifiques et littéraires IV (2e série), 1867, 156-167; and Documents manuscrits de l'ancienne littérature de la France conservés dans les Bibliothèques de la Grande-Bretagne, Paris, 1871, 120-121 and 123-126. Ewert (1957) edited the remainder of the Hunterian glossary which had not been previously edited by Meyer. The entire text of ms. Hunter 292 was published in Hunt (1991: I, 401f.).

29. The glossary in ms. Douce 88, ff.147-152 was published by J. Priebsch, "Ein anglonormannisches Glossar", Bausteine zur romanischen Philologie. Festgabe für Adolfo Mussafia zum 15. Februar 1905, Halle 1905, 534-556; in Hunt (1980); and in Hunt (1991: I, 420f.)

30. A.A.L. Chassant published this work in 1857 and revised it in 1877: Petit vocabulaire latin-fran‡ais du XIIIe siècle, extrait d'un manuscrit de la Bibliothèque d'Évreux, Paris, 1877.

31. Roques (1936b: xiii) mentions this thematic glossary as well.

32. This glossary was previously published by Émil Gachet, "Manuscrit d'un glossaire latin-français du XVe siècle" in Compte rendu des séances de la Commission Royale d'histoire de l'Académie Royale des sciences, des lettres... XI, Bruxelles 1846, 300-322.

33. Roques (1936b: xxiii, n.2) acknowledges that the word abavus is also the beginning as well as the name of a Latin glossary published in CGL t. IV and in GL t. II, and states that his choice of title does not imply a filiation from the Latin glossary to the Latin-French one.

34. The Douai glossary was previously published in Escallier (1851) and Escallier (1856).

35. The Évreux glossary was previously published in Chassant (1857, 1877).

36. Cited in Merrilees 1994a: xiv, n.38.

37. Lindemann (1994: 218) is also of the opinion that ms. AN M.897 is part of the Aalma series.

38. In June 1995, in response to our request for a microfilm of the manuscript, Mme Christine Nougaret, Conservateur en chef chargé du Centre d'accueil et de recherche des Archives nationales, advised that they have not yet been able to identify it under n° M.167. After sending all the information we had at our disposal, we await further word from les Archives nationales.

39. Lindemann (1994: 218) notes the absence of the lemma aedus from A1. It is found as Edus.

40. There is an error in the description of this manuscript in the Catalogue général des manuscrits des bibliothéques publiques de France, Tome XLVIII, 1933, pp. 402-403, under the Ville de Metz: "1182 - Catholicon seu dictionarium latinum. D‚but: « alma, alme, vierge secrete ou sainte, et est femini generis... » - Fol. 141 « zocara, zocare, vel zucara, zucare, succre, une espice, tamen aliqui dicunt zocara et aliqui dicunt zucara.... Explicit Catholicon, et dicitur Catholicon... a catha quod est universale et yhcos quod est scientia, quasi universalis scientia. » XVe siècle. Papier. 1414 feuillets, à 2 col. 290 sur 220 millim. Rel. peau blanche. (Vente Saibante, no. 333 - Salis, no. 36.) The emphasis is ours; the manuscript contains 141 folios.

41. See Elizabeth Lamond, Walter of Henley's Husbandry together with an anonymous Husbandry, Seneschaucie and Robert Grosseteste's Rules, London, 1890; Dorothea Oschinsky, Walter of Henley and Other Treatises on Estate Management and Accounting, Oxford, 1971.

42. Paul Meyer published extracts from these groups in Documents manuscrits de l'ancienne littérature de la France conservés dans les Bibliothèques de la Grande-Bretagne, Paris, 1871; Tony Hunt published the full text in Teaching and Learning Latin in 13th-Century England, Brewer: Cambridge 1991, Volume I, 403f.

43. Littré (1852: 30) mentions that BN ms. lat. 7684 does not exactly follow alphabetical order, but it seems that he did not know the precise reason for this lack.

44. Le Ver's practical side is evident in his knowledge of agricultural and vinicultural vocabulary.

45. Le Ver's attachment to the rule is revealed by the fact that his first term as prior came to an end when monks at St-Honoré complained of his unpopular decision to restrict visits from outsiders. (Merrilees 1994a: vii).

46. Explicit: "[...] ego Firminus Verris de villa Abbatisville in Pontivo Ambianensis diocesis oriundus, religiosus professus, ac huius domus beati honorati prope dictam villam Abbatisville Cartusiensis ordinis prior indignus, per viginti annorum curricula et amplius cum maxima pena et labore insimul congregavi, compilavi et conscripsi. [...] Qui dictus dictionarius anno domini millesimo cccc° quadragesimo mensis Aprilis die ultimo completus fuit et finitus. ..." (Merrilees 1994a: 543).

47. "Incipit dictionarius a Catholicon et Hugucione atque a Papia et Britone extractus atque a pluribus aliis libris gramaticalibus compilatus..." (Merrilees 1994a: 1).

48. Roques' papers include a transcription of Latin lemmata and French glosses from the first 250 folios of the DLV (Merrilees 1994a: viii and n.22).

49. In the preparation of this chapter, we are especially indebted to the work of Professors B.S. Merrilees and T.R. Wooldridge.

50. Also see Bray (1988: 46 and 1989: 136), Collignon/Glatigny (1978: 74), Dubois/Dubois (1971: 54).

51. ...suscepi opus quidem a multi aliis iam pridem elaboratum, a me quoque nuper per spatium circiter decem annorum, prout potui adauctum et accumulatum." Cited in Daly/Daly 1964: 230; translated in id. 1964: 232.

52. ...hoc quidem ex omnibus quas invenimus scripturis electum atque compositum opus..." Cited in Daly/Daly 1964: 230; translated in id. 1964: 232.

53. ...liber iste vocetur Catholicon eo quod sit communis et universalis; valet siquidem ad omnes ferme scientias...". Mainz 1460.

54. "Explicit liber iste qui proprie nominari debet dictionarius quia omnes dictiones seu significationes quas in Catholicon et Ugutione atque in Papia et Britone et eciam in pluribus aliis libris grammaticalibus repperire potui..." Merrilees 1994a: 543.

55. These categories apply as well to Latin and to French. Articles constitute an additional closed class in English and French.

56. "[...] Invenies etiam hoc multas utiles questionaes naturalis. theologicas. motas et declaratas..." Mainz 1460.

57. The editors of Glossaria latina enthuse: "O admirabilem Ansileubum qui tam accurate tam vastam congeriem ordinandam curaverit!" (GL I: 7).

58. "Notare quoque cuilibet aliquid citius invenire volenti oportebit quoniam totus hic liber per alfabetum non solum in primis partium litteris verum etiam in secundis et tertiis et ulterius interdum ordinabili litterarum dispositione compositus erit. [...] Cum vero earundem litterarum primus, secundus, tertius ordo observatus fuerit, idem in sequentibus litteris non adeo custodiri poterit quod non prepostere quis eas posuerit. In ipsis quoque primis, secundis vel tertiis modis, propter diversarum litterarum scripturam, interdum ratio variabitur. Verbi gratia, hyena a quibusdam per .i., ab aliis per .y. vel per aspirationem scribitur. Et quam verbenam quidam, alii berbenam nominant herbam." Cited in Daly/Daly 1964: 232, translated in id. 1964: 233.

59. 'I' includes 'J'; 'U' includes 'V'; 'K', 'W', 'X', 'Y' and 'Z' are missing.

60. Hunt (1989: xxiii) describes a similar situation: "London, B.L. Add. 17866 ff. 43ra-45rc. An early-fourteenth-century MS largely composed of Middle English medical receipts in both prose and verse and a verse herbal. The list of synonyma has a red rubric Hic incipiunt nomina herbarum. The arrangement is disordered. In principle there is an English headword (initial letter in red) and listed below it are synonyms in Latin and English with a few in French. A peculiarity is that, although the list is divided into alphabetical sections (each preceded by a large red capital), the alphabetical principle really applies not to the English headwords, but to the first synonym given for each entry, which is usually Latin."

61. See Miethaner-Vent 1986: 90.

62. "In hac autem quinta parte procedas ubique secundum ordinem alphabeti. itaque ex tali ordine de facili haberi poterit ortographya cuiuslibet hic positi dictionis. ut verbi gratia. Intendo tractare de amo et bibo. primo tractabo de amo quam de bibo. quia .a. est prima littera in amo. et .b. est prima littera in bibo. et .a. est ante .b. in alphabeto.
     "Item tractare volo de abeo et adeo. primo tractabo de abeo bis quam de adeo aids. quia .b. est secunda littera in abeo et .d. est secunda littera in adeo. et .b. est ante .d.
     "Item determinare intendo de amatus et amor. prius determinabo de amatus quam de amor. quia .a. est tercia littera in amatus et .o. est tercia littera in amor. et .a. est ante .o.
     "Item agere volo de imprudens et impudens. ante agam de imprudens quam de impudens. quia .r. est quarta littera in imprudens. et .u. est quarta littera in impudens. et .r. est ante .u.
     "Item agere intendo de iusticia et iustus. prius agam de iusticia quam de iustus. quia .i. est quinta littera in iusticia. et .u. est quinta littera in iustus. et .i. est ante .u.
     "Insuper determinare intendo de polisintheton et polissenus. primo determinabo de polisintheton quam de polissenus. quia .i. est sexta littera in polisintheton. et .s. est sexta littera in polissenus. et .i. est ante .s. Et ita a simili intelligas de omnibus aliis dictionibus in hac parte positis. ex quibuscumque litteris constant. quia semper est ibi ordinacio secundum ordinem alphabeti. ut opinor ... Hunc autem ordinem cum magno labore et ardenti studio adinveni." Mainz 1460.

63. ".... Notare quoque cuilibet aliquid citius invenire volenti oportebit quoniam totus hic liber per alfabetum non solum in primis partium litteris verum etiam in secundis et tertiis et ulterius interdum ordinabili litterarum dispositione compositus erit. Prima igitur divisionis notatio per .a.b.c. et ceteras sequentes fiet litteras, que in secundo quidem distinctionis ordine per easdem a.b.c. ceterasque maiores litteras ante quaslibet commutatas subdividetur. In tertio vero subdivisionis ordine, quicquid sub una trium litterarum specie continetur, ut in toto ipso spatio inveniatur quod queritur, uno paragrapho tertio subdistinguetur. ..." Cited in Daly/Daly 1967: 231.

64. Ms. Vatican lat. 3256, Virgilius Augusteus.

65. "Ut autem quod querit exemplo animo lectoris occurat. quocienscumque prima littera vel secunda diccionis mutabitur. primam literam diccionis faciam de aizuro." From the prologue to part 5 of the Catholicon; cited in Wallis 1981: 20.

66. Also see Miethaner-Vent 1989: 90.

67. The Dominican Hugh of Saint-Cher, who became Master of theology at Paris in 1230 and who used the system in his biblical concordance, Concordantiae Sancti Jacobi, is usually credited with creation of this system of subdivision (e.g. Daly/Daly 1936: 236; Rouse 1981: 118). Châtillon 1985: 32 points out, however, that research by G. Théry, "Saint Antoine de Padoue et Thomas Gallus", La vie spirituelle 38, 1934, Supplément, 32, and "Thomas Gallus: Aperçu biographique", Archives d'histoire doctrinale et littéraire du moyen âge XII, 1939, 165, relative to another Master, Thomas Gallus, who taught at Paris at the beginning of the thirteenth century before moving to Italy in 1219, shows that Thomas used this system in a commentary on Isaiah composed before leaving France.

68. "At vero quorundam etiam auctorum nomina ad eorundem verborum autenticum primis quibusdam litteris, quorum quosdam subnotabimus, prescribentur: Hisidorus hi, Augustinus aug, Ieronimus ier, Ambrosius amb, Gregorius gg, Priscianus pris, Boetius bo. ...." Cited in Daly/Daly 1964: 231.

69. Dionysius Thrax identified six parts in his grammar; these were later changed to four by one of his pupils. Apollonius Dyscolus (first century BC) held that there were eight parts of speech (Sandys 1921: I, 320).

70. Also see Wooldridge 1977: 130 and n.109.

71. 'Talenas' is an illustration of the hidden nomenclature which is found in all early lexica. It does not occur as a lemma in MP.

72. Rouse/Rouse (1982: 209) observe: "The utility of the devices of layout worked out in the twelfth century is evident: we still use virtually all of them, save that we have moved the marginalia to the foot of the page."